Η ΛΑΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ
Αναντίρρητα η ιατρική ανάγεται στις αρχαιότερες επιστήμες με τις οποίες καταπιάστηκε ο άνθρωπος και έχει τις ρίζες της στην Αρχαία Ελλάδα. Σαν Έλληνες θεωρώ αδιανόητο να μην γνωρίζουμε τον πατέρα της Ιατρικής, που δεν ήταν άλλος από τον Έλληνα Ιπποκράτη, ο οποίος χαρακτηριστικά είχε πει πριν 2.500 χρόνια «Νούσσων φύσιες ιητροί». Ενδεικτικό παράδειγμα της μεγάλης ανάπτυξης της ιατρικής γύρω στο 400 π.Χ. αποτελεί η πικρή σκόνη από φλοιό της Ιτιάς και αφεψήματα φύλλου Ιτιάς και λεύκας που χρησιμοποιούσε ο πατέρας της ιατρικής Ιπποκράτης για να ανακουφίζει τους ασθενείς από το πόνο και το πυρετό. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην σύγχρονη εποχή, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, 23 αιώνες μετά τον Ιπποκράτη η σύγχρονη φαρμακοβιομηχανική ξεκινά να κυκλοφορεί σε υδροδιάλυτη μορφή ένα χάπι κατά του πονοκεφάλου. Βάση του προϊόντος που εισήγαγε τότε ο Frederick Bayer ήταν η ίδια ουσία που είχε εντοπίσει ο Ιπποκράτης στο φλοιό της Ιτιάς.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ και στην πατρίδα μου, την Κύπρο, όπου ανακαλύφθηκαν τα λεγόμενα Ασκληπειία, τα οποία ήταν ναοί αφιερωμένοι στον τότε θεό Ασκληπειό και λειτουργούσαν ως θεραπευτήρια. Το αρχαιολογικό αυτό εύρημα μαρτυρεί την τεράστια ανάπτυξη της ιατρικής τέχνης στην Κύπρο. Βλέπουμε, λοιπόν την μεγάλη ανάγκη που είχε ανέκαθεν ο κόσμος να στηρίζεται σε επιστημονικά δεδομένα θεραπείας.
Στις παλαιότερες εποχές όμως ακόμα και αν υπήρχαν επιστήμονες γιατροί αυτοί δεν αρκούσαν για να καλύψουν τις ανάγκες όλου του πληθυσμού της Ελλάδας .Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών έμεναν στην φροντίδα των πρακτικών γιατρών οι οποίοι είχαν κληρονομήσει σαν οικογενειακή παρακαταθήκη την παράδοση της Βυζαντινής Ιατρικής γραπτή(γιατροσόφια) ή προφορική ( για τους αγράμματους). Οι ασθενείς κατέφευγαν σε γιατροσόφια και σε πρακτικούς τρόπους επειδή πολλά από αυτά είχαν αποδειχθεί θεραπευτικά. Όλες αυτές οι πρακτικές που χρησιμοποιούσαν, τα φυτά, τα ανόργανα υλικά, δεν αποτελούσαν προϊόντα γνώσης ή επιστημονικής εκπαίδευσης. Ήταν απλά η μετάδοση της εμπειρίας από γενιά σε γενιά, συνήθως μέσω της προφορικής παράδοσης, κι όμως αυτή η ατελής γνώση πολλές φορές αποδεικνυόταν αποτελεσματική στην πράξη. (http://www.heracles.gr/popular.html)
Επομένως θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «Λαϊκή Ιατρική» εκτός από την αναγνωρισμένη αξία της ως εκδοχή του λαϊκού πολιτισμού, είναι η πρακτική Ιατρική, η οποία δεν στηρίζεται σε επιστημονικά δεδομένα (υπόθεση – πείραμα – απόδειξη), αλλά βασική πηγή και παρακαταθήκη της είναι η λαϊκή παράδοση. Είναι η πρωτόγονη εκδοχή της ιατρικής επιστήμης, η οποία διατηρήθηκε μέσα από την παράδοση, άγραφη και προφορική και διαδόθηκε από γενιά σε γενιά μαζί με τα ήθη, τα έθιμα, τα λαϊκά γνωμικά και τις σοφές παροιμίες του λαού μας.(http://www.heracles.gr/popular.html)
Η Λαϊκή Ιατρική έχει τις ρίζες της στην ανάγκη των ανθρώπων για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη σε εποχή που αυτή δεν ήταν δεδομένη όπως είναι σήμερα.Ο πρωτόγονος άνθρωπος εκλάμβανε τις αρρώστιες σαν φαινόμενα μεταφυσικά, χτυπήματα αοράτων δυνάμεων, θεϊκών ή κακοδαιμονιών και χρειαζόταν θεραπεία με μεταφυσικά μέσα.Παράλληλα για την ίαση ασθενειών χρησιμοποιούνται τρόποι που αφορούν και τις τρείς πρωταγωνίστριες στο θέμα της αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας : τη μαγεία, την θρησκεία και τη φυσιοκρατική πρακτική. Ακολουθούνταν δηλαδή μαγικές πρακτικές, λατρευτικές – θρησκευτικές και φυσιοκρατικές. Οι τρόποι ίασης των ασθενειών σχετίζονται άμεσα με την απόδοση αιτιών. Ο Ν. Πολίτης συγκεφαλαιώνει σε τρείς βασικές και θεμελιώδεις δοξασίες της λαϊκής ψυχής όσον αφορά την αρχική αιτία που προκαλεί τις ασθένειες:
- Η ασθένεια προέρχεται από υπερφυσική δύναμη που διατίθεται εχθρικά προς τον άνθρωπο .
- Ο άνθρωπος συνδέεται με την φύση με μυστηριώδεις δεσμούς και από τους δεσμούς αυτούς εξαρτάται η υγεία ή η αρρώστια του.
- Η ασθένεια είναι κάτι συγκεκριμένο και εχθρικό που εισχωρεί στο σώμα και μπορεί κανείς να το εκδιώξει ή να το μεταβιβάσει σε άλλους.[1]
Βάσει των παραπάνω αυτοί που φρόντιζαν για την αποκατάσταση της υγείας των ανθρώπων και μάλιστα της υπαίθρου ήταν:
- Εμπειρικοί θεραπευτές και θεραπεύτριες που ασκούσαν την λαϊκή βοτανοθεραπεία, ορθοπεδική και μαιευτική.
- Οι μάγοι – μάγισσες
- Οι ιερείς και μοναχοί
Οι δεύτεροι συνδυάζουν ενίοτε την μαγεία ή τις προσευχές τους με πρακτικές συμβουλές, συνήθως ενδεδυμένες με κάποια θρησκευτικότητα και όσο και αν οι ιερείς προσπάθησαν να πατάξουν την μαγεία, οι ίδιοι δεν μπόρεσαν να απαλλάξουν το δικό τους λόγο από την επίκληση υπερφυσικών δυνάμεων. Μόνη διαφορά ότι εκείνοι επισημοποίησαν τις πρακτικές τους, τις καθιέρωσαν, μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι και τις θεσμοποίησαν. Ενώ « οι μάγοι και οι μάγισσες » λειτουργούσαν κρυφά και παράνομα. Για αυτό εξάλλου οι ιερείς απαγόρευαν στους πιστούς να επικαλούνται γητείες και άλλες μεθόδους λευκής μαγείας που θεωρούσαν τους μάγους και τις μάγισσες συνεργούς διαβόλου.(http://www.amariotes.com/arthra/iatriki.htm )
Στην πορεία διαπιστώθηκε ότι κάποιες αρρώστιες είναι δυνατόν να έχουν και φυσικά αίτια γι’ αυτό και ο άνθρωπος μπορεί να βρει τη θεραπεία μέσα από την φύση, φάρμακα θεραπευτικά (βότανα, χυμούς, νερά, ακτίνες του ήλιου), τα οποία του υποδείκνυαν οι καλοί δαίμονες για να γιατρευτεί.Όσοι γνώριζαν τα φάρμακα αυτά,τα ανακοίνωναν και στους άλλους, και έτσι με το αξίωμα ο παθός γιατρός, έδινε πρακτικές συμβουλές και να τελειοποιήσει τις γνώσεις του. Όπως ήταν αναμενόμενο, με τον καιρό οι πρώτοι αυτοί γιατροί έγιναν πρόσωπα σεβαστά και ο κόσμος θεωρούσε ότι έπαιρναν την γνώση τους από θεϊκή βοήθεια. Συγκεκριμένα στον Όμηρο οι γιατροί είναι παιδιά του Ασκληπιού (γιός του Απόλλωνα-ήλιου) που ήταν θεός της Ιατρικής. Τα πρώτα φάρμακα ήταν βότανα ή εκκρίσεις από ζώα που όλα τα δοκίμαζαν πειραματικά. Έτσι από τις επιδέσεις των πληγών και τη θεραπεία των τραυμάτων, κι από την εξοικείωση με την ανατομία του σώματος ( ανθρώπων και ζώων) γεννήθηκε και η χειρουργική.[2]
Όλες αυτές οι πρώτες πρακτικές δοκιμές και θεραπείες συνεχίζονται και σήμερα, στις απόμερες λαϊκές κοινωνίες, παράλληλα με την ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης. Στη παράπλευρη θέση της αρχαίας μαγείας είχε εισχωρήσει η χριστιανική θεραπευτική , με την θρησκευτική βοήθεια των αγιωτικών και την επίκληση των θεϊκών πνευμάτων με προσευχές .Φυσικά υπάρχουν και οι περιπτώσεις που πίστευαν ότι προέρχονταν από το λεγόμενο «αμμάτι» ή από γλωσσοφαγιά και γενικά από κακά πράγματα, όπου εφαρμοζόταν η αγαθοποιός μαγεία (επωδές, ξόρκια) και τ’ αγιωτικά (διαβαστικά του παπά,ράντισμα με αγιάσματα). Αυτό ακριβώς έλεγε και ένα λαϊκό γνωμικό «και με τα βότανα της γης γιατρεύονται τα πάθη». Ο λαός εκείνη την εποχή εμπιστευόταν την θεραπεία διαφόρων ασθενειών του σε πρωτόγονα φάρμακα (βότανα πιο πολύ) και δεν παρέλειπε να επικαλείται τη βοήθεια και επέμβαση του θείου. [3]
Ήταν γνωστοί, ως τις αρχές του αιώνα μας ,οι πρακτικοί Κομπογιαννίτες της Ηπείρου ( ευφυέστατοι θεραπευτές ) και τώρα συνεχίζουν τους ρόλους τους,οι σύγχρονες λαϊκές γιάτρισσες, που μαζεύουν τα βότανα σε μέρες θρησκευτικών εορτών (του Αγίου Γεωργίου ,της Αναλήψεως , του Αγίου Κωνσταντίνου, του αι- Γιάννη ), τα λειτουργούν στην εκκλησία κι έπειτα τα χρησιμοποιούν απαγγέλλοντας ξόρκια με φράσεις από τροπάρια και σταυρώνοντας τον άρρωστο. Η θεία βοήθεια θεωρείται πάντα απαραίτητη πλάι στην ανθρώπινη.[2]
Με την λαϊκή θεραπευτική ασχολήθηκαν τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες. Ο Όμηρος μιλά για γυναίκες που είχαν άριστη γνώση των βοτάνων και για την πλούσια χλωρίδα της Αιγύπτου. Βέβαια δεν μπορούμε να πούμε ότι η συλλογή και η επεξεργασία βοτάνων καθώς και η φαρμακοποιία ήταν υπόθεση και ενασχόληση καθαρά γυναικεία. Ασχολούνταν τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες με σκοπό να τα χρησιμοποιήσουν στον ιατρικό τομέα στον οποίο επιδίδονταν. Κυριαρχούσαν βέβαια οι γυναίκες στο τομέα που εμφανίζεται «Θηλυκός» δηλαδή στην μαιευτική. Χαρακτηριστικές ήταν περιπτώσεις γυναικών που κατέφευγαν σε μάγισσες ,μάμμες ,τσιγγάνες και σε πρακτικές της λαϊκής ιατρικής για να λύσουν προβλήματα εμμηνόρροιας, ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης ,τοκετός και φροντίδας βρέφους. [1]
Δεν είναι όμως μόνο τα βότανα που χρησιμοποιούνται στις λαϊκές θεραπείες. Όλες οι μορφές της ιατρικής καλλιεργούνται με πρωτόγονα μέσα από το λαό ,είτε επειδή έχουν επιβιώσει από τα πολύ παλιά χρόνια , είτε επειδή οι αμετάβλητες ανάγκες και συνθήκες του λαού (όπου μένει χωρίς επιστημονική περίθαλψη),τις χρειάζεται. Οι λαϊκές γνώσεις θεραπευτικής βοήθησαν πολύ την ανθρωπότητα να επιζήσει ύστερα από επιδημίες ,πολέμους και παθήσεις των νέων ηλικιών. Τα σύγχρονα φάρμακα και τα ποίκιλα ονόματα των « σπεσιαλιτέ» οφείλουν την εξέλιξη τους στα πρώτα σπέρματα των λαϊκών παρατηρήσεων, στα αφεψήματα, στη μούχλα του ψωμιού και στα βοτανικά περιτρίμματα. Τα εκλαϊκευμένα επίσης «ιατροσόφια» των μεσαιωνικών και νεότερων χρόνων υπήρξαν οι σοβαροί πρόδρομοι των σύγχρονων συνταγολογικών ή και των πρόχειρων εγχειριδίων ιατρικής.[2]
Συνοψίζοντας κυριαρχούσε η πεποίθηση ότι η φύση είναι η μεγάλη δύναμη που μπορεί να σώσει το ανθρώπινο είδος από πολλές αρρώστιες. Συγκεκριμένα ο Παράκελσος, ο οποίος ήταν γιος γιατρού αλλά και ο ίδιος σπούδασε ιατρική είπε: «η Ιατρική θεμελιώνεται στη φύση. Η φύση είναι η Ιατρική και μόνο σ’ αυτήν πρέπει να την αναζητούν οι άνθρωποι». Γι’ αυτό άλλωστε ο παλαιότερος άνθρωπος είχε άριστες σχέσεις με τη φύση την οποία σεβόταν και φρόντιζε πάντα με αγάπη, σε αντίθεση δυστυχώς με το σύγχρονο άνθρωπο, ο οπόιος την εκμεταλλεύεται αλόγιστα.
[1]Ράπτου,Ε.(2009)Διπλωματική Εργασία :Οι γυναίκες στην λαική θεραπευτική:(δημώδη ιατρική),Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
[2]Λουκάτου,Δ(1978).Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία,Αθήνα: Εκδόσεις:Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
[3] Μερακλής,Μ.Γ(2001).Παιδαγωγικά της Λαογραφίας, Αθήνα: Εκδόσεις Ιωλκός.